Nescit habere modum. [46]

OVID. 10. METAM.
Nec modus aut requies, nisi mors, reperitur amoris.

SEN. OCT. ACT. 1.
Amor perennis coniugis castae manet.

AUSON.
Uxor vivamus, quod viximus, & teneamus
Nomina quae primo sumpsimus in thalamo;
Naeve sit ulla dies ut commutemur in aevo.
Quin tibi sim iuvenis, tuque puella mihi, &c.

273 ↓

Van groot tot grooter.

De groenen crocodil ontrent den nijl geschapen
Dien noem ic met bescheyt het rechte minne-wapen; ¹ ²
Dit beest wast alle tijt, en wort geduerigh groot ³
Tot aenden ouden dach, ja midden inden doot. ⁴ ⁵ ⁶
Ick dacht al over langh, hoe kan ick hooger minnen? ⁷ ⁸
En noch so gingh het vier mijn dieper inde sinnen; ⁹ ¹⁰ ¹¹
En hoe het langher duert, hoe dattet heeter gloeyt;
Siet dat is rechte min die sonder eynde groeyt. Van het ghestadich wassen des crocodils ende des selfs groote. Siet Plin. lib. 8. cap. 25.

Nescit habere modum.

Crescit in immensum phariis crocodilus in arvis,
Inque dies nili maior ab amne redit:
Augendi metas non huic dedit aegra senectus,
Morsque vel ipsa paret vulnera, crescit adhuc.
Tu genuina mei, crocodile, furoris imago,
Augetur nostro pectore semper amor.
Frigida mors calidos olim mirabitur ignes,
Cum gelida tanget fervida corda manu. Crocodilum crescere quamdiu vivat, & excrescere ad longitudinem duodeviginti cubitorum, & alia vide apud Plin. lib. 8. cap. 25.

Bien que grand, tousiours croissant.

Le crocodil si long temps que sa vie dure,
Sent de l'accroissement tousiours en sa stature,
Il n'est touché au vif des traicts du vrai amour
A qui l'affection ne croist de jour en jour.

True love increaseth day by day,
And knowes no boundes whereat to stay.

True love may well compared bee, to th' crocadyle by kynde,
Who alwaeis growes, and never is full growne as wee doe fynde
From day to day it doth increase, it growes in all assaies,
Untill that death gives fatall blowe, to end his groweinge daies.
Now, longe since I thought with my selffe, my love cannot be more
Then this already, yet loves weight, is greater then before
It was, for yet I feele it groweth, which makes mee to desire,
Although at highest pointe I was, yet higher I aspire.

274 ↓

Noyt groot ghenoech.

Al is de crocodil maer uyt een ey gekomen,
Hy wort een grousaem beest waer van de menschen schromen ¹² ¹³
Hy sloct gelijck een vraet en wast noch alle tijt, ¹⁴ ¹⁵
Tot dat de bleecke doot hem opte leden rijt. ¹⁶ ¹⁷
Wie sucht van hooger staet, of gelt-begeerte quellen, ¹⁸ ¹⁹ ²⁰
Die willen even staegh tot meerder hooghte swellen:
Al wat een mensch gelijckt dat heeft een kantigh hert,
En siet! daer is een hoeck die nimmer vol en wert. ²¹ ²³ ²⁴ ²⁵ ²⁶ ²⁷ ²⁸

275 ↓

Non modus augendi.

Cum, crocodile, tibi praecordia vasta replevit
Praeda petita solo, praeda petita salo,
Crescis, & exiguo quamvis progressus ab ovo,
Exsuperat cubitos bis tua forma novem:
Incrementa tibi non sistit anhela senectus,
Finis & augendi vix tibi funus erit.
Ambitiose tibi, tibi convenit istud avare;
Scilicet augendi nescit uterque modum.

Chiche jamais riche.

Le corps du crocodil, bien que la mort le presse,
De devenir plus grand, de jour en jour, ne cesse.
Qui ont l'ambition ou l'avarice au c?ur,
Ne trouveront jamais un accompli bonheur.

BOËT. DE CONS. LIB. 2.
Quis tam compositae foelicitatis ut non aliqua ex parte cum status sui qualitate rixetur? Anxia enim res est humanorum conditio bonorum, ut quae vel nunquam perpetua subsistat.

SENEC. TRAG. 4.
Quod non potest vult esse, qui nimium potest.

HORAT. OD. 24. LIB. 3.
... Scilicet improbae
Crescunt divitiae, tamen
Curtae, nescio quid, semper abest rei.

AUGENDI MODUS OMNIS ABEST.

Qui naturae arcana scrutati sunt, asinas per omnem vitam gignere tradiderunt, nec unquam provectae adeo aetatis fieri quin partui partum identidem accumulent. de homine ambitioso simile quid dici posse, nemini, cui id vitii innotuit, obscurum est. Adepti aliquid inexperti boni (ait Thucyd.) semper, propter praesentem ex inopinato prosperitatem, plura sperantes, maiora concupiscunt. Notantur hanc ob causam plerique principum, quod nimis effuse, & celerius quam par est, honores, in eos quibus favent, conferant, quos non nisi carptim ac paulatim depromere, magis consultum est: idque duplici ratione: primo, ne merces totius diei summo mane, vel circa meridiem exsoluta, reliquum lucis non iusto labore, sed ignavia, consumendi occasionem praebeat. Secundo, ne quis exquisitis honoribus tempestivius decoratus, identidem ad altiora enitens (prout mores sunt ambitionis) tandem maiora, quam par est, audeat, & res novas moliatur. Corrumpuntur enim homines magnitudine honorum, nec cuiuslibet est, in rebus tam prolixis, magnam fortunam concoquere, inquit Dio.

De ghene die de gheheymenissen der natueren ondersocht hebben, schryven dat d'eselinnen (hoe oudt sy oock zijn moghen) altijdt noch jonghen voort-brenghen. ³⁰

Van eergierighe menschen yet sulcx ³¹ gheseydt te konnen werden, weten alle de ghene, die den aert van dit ghebreck ³² bekent is. Elck (seydt Thucyd.) ³³ die eenich onverwacht gheluck aenkomt, ³⁴ is gheneghen altijdt nae meer te trachten.

Hierom verloopen haer ³⁵ veel princen, midts de selve ghemeenlijck te grooten weerdicheden al te schielijck, en veel te vroech, aen haer troetel-kinderen ³⁶ toevoeghen: dewelcke veel beter allenxkens en met tusschen-val van tyde dienden uytghegheven. ³⁷

Om verscheyden redenen; eerstelijck, op dat de loon des gheheelen daechs des morghens vroech betaelt zijnde, het overighe vanden dach in luyernie ³⁸ niet deurghebracht en soude worden.

Ten tweeden, op dat niemandt te vroech al te hooghe gheset zijnde, en altijdt (naer de wyse vande eergierighe) verder willende gaen, eyndelijck ³⁹ niet hoogher dan het betamelijck is, en soude opstyghen, en nieuwicheden ter hant trecken. ⁴⁰

De menschen (seydt Dion) ⁴¹ werden veeltijdts door te grooten eere diemen hun aendoet, buyten de palen ⁴² van hun schuldighen plicht wech gheruckt, want voorwaer t'en is alle mans werck niet, grooten voorspoedt en uytmuntende ⁴³ eer-ampten te konnen verdouwen. ⁴⁴

276 ↓

GALAT. 6. 9.
Laet ons wel-doende niet vertraghen. ⁴⁵

De groote crocodil die noyt en laet te wassen, ⁴⁶
Die is met alle vlijt ons ziele toe te passen; ⁴⁷ ⁴⁸
Ghy, die oyt zijt een stap ghenaerdert totte deught,
Weet dat ghy naderhant noyt stille wesen meught. ⁴⁹
Laet daer Hiskias son, die wert te rugh ghetogen, ⁵⁰ ⁵¹ ⁵²
Laet Josua de sijn' die niet en wert bewoghen, ⁵³ ⁵⁴
Maer let op Davids son die staegh en veerdigh rijt, ⁵⁵ ⁵⁷
Want wie hier stille staet die is sijn voordeel quijt. ⁵⁸

277 ↓

Nullum virtuti solstitium.

Crescis, & extremis vel iam, crocodile, sub annis,
Maius adhuc nili tollis ab amne caput.
Incrementa decent Christum, tam longa, professos,
Nescius augmenti vir bonus esse nequit.
Nuniades sistat, retrotrahat Hiskia phoebum,
Dux solymi vatis sol tibi solus eat:
Ille, velut sponsus thalamo redit, altaque lustrat
Sidera. virtutem non decet ulla quies.

PHILIP. 1. 13.
En oubliant les choses qui sont en derriere, & m'avancant aux choses qui sont en devant, ie tire vers le but.

Non Iosue ton soleil, non ton soleil Hiskie,
Mais David ton soleil, soit guide de ma vie.
Le corps du crocodil, & du Chrestien l'esprit,
S'augmente, si long temps, que l'un & l'autre vit.

HIERONIM. AD DEMETR.
Sanctae vitae ratio processu gaudet, & crescit: cessatione torpescit & deficit: Quotidianis & recentibus incrementis instauranda mens est, & vivendi hoc iter non de transacto, sed de reliquo metiendum.

VIRTUTI NULLUM SOLSTITIUM.

Nec oscitatio, nec torpor, sed cura diligens, atque actio continua hominem christianum decent. Coeli proprium est, animique ad coelestia properantis, moveri semper, ac progredi. Inque id nisi summa nitatur opum vi mens pia, facile impetuoso decursu humanae corruptionis abripietur:

Ac veluti si quis adverso flumine lembum
Qui subigit remis, si brachia forte remisit,
Ecce! illum in praeceps prono rapit alveus amne

Nec utique vere bonus est, qui indies, ut melior fiat, operam non dat. Saepe nos nobis examinandi sumus, saepe conscientia velut interroganda est, ecquid profecerimus, ecquid iracundiae, avaritiae, ac reliquis vitiis decesserit, ecquid virtutibus accesserit, nisi enim in illis decrementum; in hisce accrementum percipimus, vero divini Spiritus oestro percitos nos esse certi esse non possumus. Sane apud viros pios magnum fluxae fidei indicium esse solet, non proficere. Quid de externis hisce, deque status nostri conditione futurum sit, haud quidem scimus; nec id quidem multum curandum est: animae sane ut indies adiiciam aliquid, in animo nobis, & in votis est. Lumen ad hoc nobis infunde, o Numen.

Geen ledicheyt, maer een ghestadige besigheydt, is het ghene dat eyghentlijck ⁵⁹ een christen mensche betaemt. 't Is den hemel, en alle die ten hemel-waerts hun ⁶⁰ spoeden, gantsch eyghen, haer gheduerichlijck te beweghen: want indien sulcx ⁶¹ niet met alle ernst en werdt betracht (nadien wy inde verdorventheydt der werelt woonen) soo sullen wy lichtelijck, door de kracht der selve, ⁶² als door het aendringen ⁶³ van een nederloopende ⁶⁴ riviere, werden wech gheruckt.

Die tegens stroom zijn schuytjen roeyt,

Dient nimmermeer te zijn vermoeyt;

Want, rust hy maer een cleyne tijdt,

Hy is terstont zijn voordeel quijt:

Midts, t'wijl zijn riemen liggen stil,

Hy swiert, ⁶⁵ al waer het water wil;

En wert soo, door den snellen val,

Ghedreven teghens leegher wal.

Hy en is niet recht goet, die van dage tot dage niet en tracht om beter te werden. Wy dienen onse eygen ziele menichmael te vragen, wat sy, sedert eenigen tijt herwaerts, ⁶⁶ ghevoelt heeft in Godtsalicheydt ⁶⁷ ghevoordert ⁶⁸ te hebben, watse op de giericheydt, ⁶⁹ korselheydt, ⁷⁰ en andere onse gebreken verneemt gewonnen te hebben. Want ten zy sake wy ⁷¹ int quade eenige afbreucke, int goede eenigen aenwas, van tijde tot tijde, ghewaer werden, laet ons vryelijck dencken, dat wy de ware kracht des geestes noch niet recht en hebben. Wat ons in het uytwendighe sal ghewerden, ⁷² is ons onbekent: Maer wat het inwendige belangt, wy hebben, door Gods genade, vaste hope om tot het selve van tyde tot tijde wat goets te sullen toebrengen. ⁷³ De Heere, die den wille geeft, geve oock het volbrengen.

Facsimile Images

272

273

274

275

276

277

Translations

Literature

Wentzlaff-Eggebert , m.n. 31-49 en Tafel 14.

Sources and parallels

Camerarius, Symbolorum & emblematum centuriam, HL. III/LXVI
Aresi, Liber de SS. papis, HL. II/169/XV
Nescit habere modum. [45] (in: Jacob Cats, Proteus (1618)) [Compare]

References, across this site, to this page:

Nescit habere modum. [45] (in: Jacob Cats, Proteus (1618))

Iconclass

Death as a rotting corpse, holding an arrow in its hand, is riding a crocodile

crocodiles (+ animals used symbolically) [25F43(+1)]
plants and herbs [25G4]
(high) hill [25H113]
Death as (rotting) corpse [31F25]
archer's weapons: arrow [45C15(ARROW)]
riding on animal other than horse, ass, or mule [46C132]
Growth (+ emblematical representation of concept) [51H5(+4)]
(personifications and symbolic representations of) Love; 'Amore (secondo Seneca)' (Ripa) (+ emblematical representation of concept) [56F2(+4)]
proverbs, sayings, etc. (with TEXT) [86(NESCIT HABERE MODUM)]

Comments

De alsmaar groeiende krokodil staat in eerste instantie voor de liefde die blijft groeien tot in de dood, en voor de daarmee samenhangende trouw die voortduurt tot in eeuwigheid. Cats bestempelt het dier op de prent als krachtige en overtuigende uitbeelding van de ware liefde.

Vervolgens geeft hij aan hoe verwerpelijk het gedrag van eer- en hebzuchtige lieden is. Ontevredenen die altijd naar iets nieuws of groters blijven verlangen, zullen nooit het geluk vinden. Ons wordt dan ook voorgehouden ééns ergens genoegen mee te nemen en niet telkens maar te hopen op meer. Vooral ook omdat het hanteren van teveel voorspoed niet alleen bijzonder moeilijk is, maar zelfs funest kan zijn. Het is precies deze toepassing die in bestiaria wordt gekoppeld aan de krokodil. In sommige verzamelingen is te lezen hoe het karakter van een hypocriet, verdorven en hebzuchtig mens wordt vergeleken met de even onbeschofte aard van de krokodil, die altijd honger heeft. ⁹⁰

In de derde uitleg benadert Cats de onophoudelijke groei juist in positieve zin, want hier gaat het om de deugd: ook die zal altijd moeten groeien. De mens dient daarom dagelijks te streven naar het goede en in die bezigheid zijn geloof te intensiveren. Op het pad der deugd kan de gelovige met hulp van Gods genade zijn zieleleven verbeteren. Het proza, dat uitloopt in een bede, verzoekt hiertoe om bijstand. ⁹¹ Binnen de christelijke symboliek staat de krokodil doorgaans voor het kwaad dat overwonnen moet worden. Omdat Cats zich in zijn duiding bepaalt tot de groei van het dier blijft deze symboliek en die van de krokodil als beeld voor de hel achterwege. ⁹²

Vanaf de dertiende eeuw is de voorstelling van de Dood als skelet algemeen verbreid. Meestal trekt hij er als menner of ruiter te paard, os, stier of hert op uit de wereld in, op jacht om mensen te vangen. Dit al dan niet met reminiscenties aan de apocalyptische ruiter in de Openbaring van Johannes. Pijl en boog (of zeis) vormen dikwijls zijn attribuut, waarbij mogelijk de bijbelse voorstelling van de ziekte in de vorm van pijlen een rol heeft gespeeld (vgl. Psalm 91:5 en 38:3). In 1348 schilderde Pietro Lorenzetti als eerste een Triomf van de Dood, naar aanleiding van de zwarte pest in dat jaar. Uitbeeldingen van de triomferende dood hangen ten nauwste samen met die in de legende van de drie levenden en de drie doden en die in de dodendansen. Bovendien zullen illustraties in Petrarca's populaire Trionfi tot de verspreiding van de iconografie hebben bijgedragen. Pieter Breugel de Oude schilderde op zijn Triomf van de Dood van circa 1562 (Madrid, Prado; een tweede exemplaar van dit schilderij in Liechtenstein, Vaduz) de Dood als afschrikwekkende ruiter te paard. ⁹³

Op de embleemprent bij Cats berijdt de Dood, met zijn doodsschicht in de hand, de krokodil om aan te geven dat pas nu de Dood over hem triomfeert, het met zijn groei afgelopen zal zijn. Tot die tijd verwierf het dier bekendheid vanwege zijn wonderbaarlijke groei, een bijzonderheid die ook de Duitse Plinius Conrad Gesner ter sprake had gebracht door in zijn Thierbuch uit 1563 op te merken dat het dier 'wachse, so lange er läbe.' ⁹⁴

Cats kan zich onder andere hebben geïnspireerd op een embleem in Joachim Camerarius' Symbolorum et emblematum ex aquatilibus et reptilibus

Afbeelding 46.1

. Camerarius verwijst daarbij naar precies dezelfde plaats bij Plinius, en hij koppelt aan het beeld van de krokodil die haar hele leven door blijft groeien, het lijden van de mens dat met de tijd alsmaar toeneemt, onder het motto 'Cum tempore crescit':

Noster saepe dolor pariter cum tempore crescit,
Non secus ac Nili bellua vasta solet. ⁹⁵

Dit in tegenstelling tot Cats die juist het groeien in het geloof centraal stelt. Later zal Paolo Aresi het thema nogmaals in verwerken in Liber de SS. papis, episcopis, religionum fundatoribus met als motto 'Magnitudinis eius non est finis'

Afbeelding 46.2

. ⁹⁶

Door de toevoeging van de personificatie van de Dood aan de voorstelling, sluit Cats' embleemprent eveneens aan bij de al eerder genoemde afbeeldingen in dodendansen en boeken over de kunst van het sterven ( ars moriendi ). Dit verband blijkt bijvoorbeeld uit één van de houtsneden in Pierre Michault, La danse des aveugles, een verhandeling uit de tweede helft van de vijftiende eeuw over de grillen van de Liefde, de Fortuin en de Dood. In de tekst verhaalt hoe de auteur (begeleid door de figuur Verstand) oog in oog staat met een geraamte. Het is de Dood, die op een langzaam voortschrijdende os zit en, evenals in het embleem, een pijl in de hand draagt: 'Siet de leelike figuere sittende op den osse Is de doot die op den traghen osse ende beeste sit [...] mit sijnen strael die alsoe sterc is datter niet teghens en hout'

Afbeelding 46.3

. ⁹⁷

Het zal ongetijfeld Cats' prent zijn geweest die als uitgangspunt heeft gediend voor één van de voorstellingen op een laat-achttiende-eeuwse volksprent. In een aandoenlijke stijl heeft de houtsnijder de spookachtige verschijning een plaats gegeven in een serie waar godsvrucht en zondebesef centraal staan

Afbeelding 46.4

. Het onderschrift luidt:

Begeerlijkheid veel Zonde baard,
Want Ziel en Lighaam zij bezwaard. ⁹⁸

Op de staalgravure van de negentiende-eeuwse verwerking in Alle de werken van Cats zou de gepersonifieerde Dood verdwijnen. In deze uitgave, waarin de voorstellingen zo reeël mogelijk werden gehouden, verdwenen personificaties en werden onnederlandse objecten aangepast. Behalve dat de illustrator Johan Wilhelm Kaiser (mogelijk in overleg met de editeur Johannes van Vloten) aan de prent een piepjong krokodilletje toevoegde, kwam voor het skelet iets anders in de plaats. Om de expansieve groei nog eens extra te beklemtonen, werd namelijk de versierde cartouche aangevuld met een om zijn sterke groei bekend staande pompoen

Afbeelding 46.5

. ⁹⁹

Notes

met bescheyt : met reden

het rechte minne-wapen : het ware zinnebeeld van de liefde. Vgl. voor andere door Cats ontworpen wapens, zoals het maagden- en het vrijsterwapen,

Afbeelding 33.3

en .

wast : groeit

⁴

ja ... doot : zelfs bij zijn sterven nog. In 1618 stond in het eerste bijschrift:

⁵

Dit dier [...] wert noch meerder stuck [= groter],

⁶

Self als de bleecke doot sit scherlings op syn ruck.

⁷

al over langh : al geruime tijd

⁸

hoe ... minnen : zou ik nog sterker kunnen liefhebben

⁹

noch : toch

¹⁰

ghestadich : Noot:: voortdurend

¹¹

Plin. : Plinius. Zie de noot onder A.2.

¹²

grousaem : gruwelijk, wreed

¹³

schromen : bang zijn

¹⁴

vraet : veelvraat, gulzigaard

¹⁵

noch : bovendien

¹⁶

bleecke doot : Bij deze regel sluit de prent aan. Ook Horatius spreekt van de bleke dood, de 'pallida Mors' ( Ode, I, IV, 13). Zie verder voor dit epitheton de annotatie bij embleem XI.C.1, r. 5.

¹⁷

In 1635 varieerde Adriaen van de Venne in zijn Belacchende werelt op deze tekstplaats en bracht haar in verband met de hovaardigheid en weeldezucht binnen de mode. Zie ed. Van Vaeck [Van Vaeck, Adriaen van de Venne

], 58 en 710-711.

¹⁸

sucht van : hang naar

¹⁹

hooger staet : betere positie

²⁰

even staegh : eveneens (of: net zo) voortdurend; of: permanent ( even als versterkend bij staag, in de zin van: in hoge mate, zeer)

²¹

Confessiones Den gulden winckel : De omschrijving van het hoekige hart, hier door Cats gebruikt als beeld voor de nooit geheel bevredigde begeerten van de mens, houdt verband met de op de bijbel geïnspireerde woorden van Augustinus in zijn : 'Want gij hebt ons gemaakt naar u, en rusteloos blijft ons hart totdat het zijn rust vindt in u.' ²¹ Dezelfde mathematische metafoor nam Vondel op in :

²²

Belijdenissen, I, 1. Vert. Wijdeveld [Augustinus, Belijdenissen

], 29. Het beeld, al dan niet gekoppeld aan de Drievuldigheid, is ook bekend binnen de contrareformatorische grafiek en emblematiek. Vgl. Knipping [Knipping, Iconografie van de Contra-Reformatie

] -1949, II, 296, met o.m. een verwijzing naar Jacob de Gheyn; en verder het citaat van Harvey aangehaald in de volgende noot.

²³

Ay arme Gieriegaerts! wat zal ick zeggen dan?

²⁴

De heele Weereld niet u herte vullen kan:

²⁵

Dryekantigh is u hert, dies als ick met verkloecken

²⁶

Een ronde daer in treck, daer blijven altijds hoecken

²⁷

Noch leegh end' ydel staen: dus roep ick met beklagh

²⁸

T'is eenen diepen put die niemand vullen magh. ²⁸

²⁹

Ed. Amsterdam 1613, 43, nr. XXXVIIII. Vgl. verder Porteman 1979, 53. Over de metafoor L. Strengholt, 'Een cirkel in een driehoek. Een emblematische voorstelling bij zeventiende-eeuwse dichters en twintigste-eeuwse bevindelijke dominees.' In: Uit volle schatkamers. Opstellen over literatuur. Amsterdam 1990, 63-66. Oorspronkelijk opgenomen in: Woordwerk 3 (1985), 33-36. Strengholt verwees bovendien naar een epigram van Christopher Harvey, opgenomen in 'The Insatiablenesse of the heart'. Het maakt deel uit van het tiende embleem in Schola cordis, verschenen in 1647:

The whole round world is not enough to fill
The heart's three corners; but it craveth still.
Onely the Trinity, that made it, can
Suffice the vast-triangled heart of man.

Zie: The complete poems of Christopher Harvey. Ed. A.B. Grosart. London 1874, 134. Over de uitdrukking ook Van de Ketterij [Van der Ketterij, Weg in woorden

], 115, nr. 2.1.8.1.

³⁰

De ghene ... voort-brenghen : Zie noot 13.

³¹

yet sulcx : iets dergelijks

³²

ghebreck : ondeugd

³³

Thucyd. : Thucydides, zie noot 14.

³⁴

aenkomt : ten deel valt

³⁵

verloopen haer : handelen verkeerd, in de zin van zich vergalopperen (vgl. WNT XX, 987, 12, b)

³⁶

troetel-kinderen : jonge gunstelingen

³⁷

weerdicheden [...] uytghegheven : waardigheden verleend, geschonken

³⁸

in luyernie : met luieren

³⁹

eyndelijck : ten slotte, uiteindelijk

⁴⁰

ter hant trecken : beginnen

⁴¹

Dion : Bedoeld wordt Cassius Dio, zie noot 16.

⁴²

palen : grenzen

⁴³

uytmuntende : zeer hoog in aanzien

⁴⁴

verdouwen : verwerken, ertegen opgewassen zijn

⁴⁵

Galatiërs 6:9.

⁴⁶

noyt ... wassen : nooit ophoudt met groeien

⁴⁷

met alle vlijt : in alle ernst, welbeschouwd (vgl. WNT XXI, 2113, I, 1, 3, b)

⁴⁸

ons ... passen : (als (zinne)beeld) van toepassing op onze ziel

⁴⁹

stille wesen meught : mag stilstaan, m.a.w. de ingeslagen weg moet voortzetten

⁵⁰

Laet : Laat voor wat hij is ...

⁵¹

Hiskias son : Verwijzing naar de wonderbare genezing van Hiskia, koning van Juda in Jesaja 38:8, bij welke gelegenheid de zon tien graden werd teruggeplaatst. Vgl. ook 2 Koningen 20:9-11.

⁵²

ghetogen : getrokken

⁵³

Josua : Verwijzing naar Jozua 10:12-13, 'Toen sprak Jozua tot de Heere [...] en zeide voor de ogen der Israëlieten: Zon, sta stil te Gibeon [...] en de zon stond stil [...].' Deze twee bijbelplaatsen worden ook met elkaar in verband gebracht in het aan Cats toegeschreven pamflet Aenmerckinghe op de tegenwoordige steert-sterre. Ed. Johannes [Cats, Aenmerckinghe

], 78-81, r. 141-145.

⁵⁴

de sijn : die van hem, nl. de zon

⁵⁵

Davids son : De zon zoals David die beschrijft in Psalm 19:6-7 loopt gestaag door. De zon 'die is als een bruidegom, uitgaande uit zijn slaapkamer; zij is vrolijk als een held, om het pad te lopen. Haar uitgang is van het einde des hemels, en haar omloop tot aan de einden ervan; en niets is verborgen voor haar hitte.' Cats wil met deze verwijzing aangeven dat de mens net zoals de zon dit altijd zonder mankeren doet (met uitzondering van die twee keer, r. 5-6), voortdurend voort moet gaan op de goede weg. Het motto boven C.2 geeft de kern van deze boodschap nogmaals beknopt weer. ⁵⁵

⁵⁶

Vgl. in een andere context Vondels typering van David in de opdracht van het treurspel Gebroeders (1640): 'David, die, gelijck een zon, onder de verlichte koningen, gebloncken heeft, wiens gedachtenis noch heden, over den ganschen aerdbodem, ja in den hemel blinckt, en altijdt blincken zal, en wiens zonderlinge deughden en daeden niemant zonder den geest [= goddelijke inspiratie], waer mede zijn hoofd van boven gebalsemt en overgoten was, [...] kan volprijzen.' In: WB III, 799, r. 17-22.

⁵⁷

staegh ... rijt : voortdurend en snel stijgt. 'Rijden' herinnert hier aan de klassieke voorstelling van de zonnewagen en is mogelijk ingegeven door dezelfde Psalm 19:6 '[...] om op het pad te lopen.'

⁵⁸

hier : hier op aarde

⁵⁹

eyghentlijck : van nature

⁶⁰

hun : zich

⁶¹

haer : zich

⁶²

der selve : Nl. de verdorventheydt der werelt, r. 5.

⁶³

aendringen : aanstuwen

⁶⁴

nederloopende : neerstromende

⁶⁵

swiert : wordt meegesleurd

⁶⁶

herwaerts : geleden

⁶⁷

Godtsalicheydt : vroomheid

⁶⁸

ghevoordert : gevorderd, gegroeid

⁶⁹

giericheydt : Kan zowel hebzucht als vrekkigheid betekenen.

⁷⁰

korselheydt : ontstemdheid, drift (vgl. WNT VII, II, 5753)

⁷¹

ten zy sake wy : Lees: tenzij het zaak is dat wij ...

⁷²

in ... ghewerden : materieel (in deze wereld) ten deel zal vallen, zichtbaar zal zijn

⁷³

toebrengen : bijdragen

⁷⁴

Vgl. 'Nescit habere modum, non scit qui criminis ausum' (Hij weet geen maat te houden, die niet weet hoe gewaagd misdaad is), Walther, 3, 114, nr. 16559 en Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus

, 145, (II, XXXVI), nr. 653. Vgl. verder: Horatius, Saturae, II, III, 265-267: 'Quae res nec modum habet neque consilium, ratione modoque tractari non vult.' In de vertaling van Van de Laar Horatius, Satiren en Brieven

, 60: 'Een zaak die noch regels kent noch overleg, wil met verstand en regels niet worden aangepakt.'

⁷⁵

Twee plaatsen bij Plinius zijn in dit verband van belang: Naturalis historia, VIII, XXXVII (89): 'Magnitudine excedit plerumque duodeviginti cubita [...]. Nec aliud animal ex minore origine in maiorem crescit magnitudinem' (Hij groeit gewoonlijk uit tot een lengte van meer dan 18 el [...]. Geen enkel ander dier bereikt een grotere omvang in verhouding tot zijn oorspronkelijke geringe grootte). In de uitgave Historiae mundi libri XXXVII. Frankfurt am Main 1599, een editie die Cats gebruikt zou kunnen hebben, is het citaat nog wel opgenomen in hoofdstuk VIII, XXV (namelijk op pagina 186). De tweede tekstplaats waaraan wordt gerefereerd is Naturalis historia, VIII, XXXVIII (94): 'Quidam hoc unum quamdiu vivat crescere arbitrantur; vivit autem longo tempore' (Sommige mensen gaan ervan uit dat alleen dit dier zolang het leeft in grootte blijft toenemen; en het leeft een hele tijd).

Mogelijk had Plinius zijn kennis weer van Herodotus, die opmerkte: 'Π?ντων δ? τ?ν ?με?ς ?δμεν ϑνητ?ν το?το ?ξ ?λαχ?στου μ?γιστον γ?νεται τ? μ?ν γ?ρ ?? χην?ων ο? πολλ? μ?ζονα τ?κτει, κα? ? νεοσσ?ς κατ? λ?γον το? ?ο? γ?νεται, α?ξαν?μενος δ? γ?νεται κα? ?πτακα?δεκα π?χεας κα? μ?ζων ?τι' (Wij kennen geen enkel ander sterfelijk wezen dat zo klein begint en tot zulke omvang uitgroeit, want zijn eieren zijn niet veel groter dan ganzeëieren, en het jonge krokodilletje heeft een overeenkomstige grootte. Maar het groeit uit tot een lengte van 17 el en meer). Zie: Historiae, II, 68. Vgl. in navolging van Herodotus ook Aristoteles Historia animalium, V, XXXIII (558 a): 'Λ?γουσι δ? τινες ?τι κα? α?ξ?νεται ?ως ?ν ζ?' (Sommigen zeggen zelfs dat hij zijn hele leven door groeit). Aelianus gaat in De natura animalium, XVII, 6 en IX, 58 eveneens in op het verschijnsel. Vgl. ten slotte ook Keller Keller, Tierwelt

, II, 261; evenals Brehms Thierleben 1883-1887, VII, 97), waar wordt gezegd dat de groei van het dier vanaf het achtste levensjaar langzaam toeneemt en besluit: 'dafür erreicht es aber auch wahrscheinlich erst mit dem tode sein Ende.'

⁷⁶

Ook aangehaald door Langius (95 A).

⁷⁷

Precies zo aangehaald door Langius (1430 B). Vgl. verder XXVIII.B.4.a.

⁷⁸

Cats heeft Naeve sit ulla dies, Ausonius 'nec ferat ulla dies'. Het citaat wordt aangehaald overeenkomstig de formulering van Cypraeus in De connubiorum iure, V, § 3, 12 (Ed. Frankfurt 1605, 104); een tussenbron die Cats wel vaker heeft benut.

⁷⁹

Meurier Meurier, Trésoir

, 91, 93 (met kleine variaties ook: 40, 84, en 98). Proverbia I, 209; Le Roux Le Roux, Livre des proverbes

, II, 315; en Littré Littré, Dictionnaire

-1883, I, 601: 'Il n'est pas riche qui est chiche'.

⁸⁰

Het slot is bij Cats iets ingekort, vgl. '[...] et quae vel numquam tota proveniat, vel numquam perpetua subsistat.' Ed. Smith 1976, 39-40, r. 37-41. Vgl. de vertaling van Brouwer Boethius, De vertroosting

, 93.

⁸¹

Ook aangehaald door Langius (66 B).

⁸²

Het gaat hier om een vrijgeboren slaaf. Vert. Van de Laar 1987, 116. Mogelijk ligt in Horatius' Nescio quid de oorsprong van Cats' befaamde 'ick en weet niet wat'. Vgl. ook Smit Smit, Aantekeningen

, 83-84, die vier citaten geeft uit de 'Voor-reden' en deze constructie in verband brengt met 'quicumque' of 'qualiscumque'. Voor voorbeelden uit het Frans (je ne sais quoi), het Spaans (un no sé qué) en het Italiaans (un non so che): G. K[alff], 'Cats' "Ick en weet niet wat".' In: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 35 (1916), 239-240.

⁸³

Solymisch wil zeggen: van, of behorend tot Jeruzalem. Er werd verondersteld dat de inwoners van de stam Solymi (uit de bergen in de buurt van Teremessus) de naam Jeruzalem aan de stad hadden gegeven: in de oude spelling van de stadsnaam, Hierosolyma, komt deze afkomst tot uitdrukking, zoals ook Tacitus in Historiae, V, II opmerkt: 'Clara alii Iudaeorum unita, Solymos [...] conditae urbi Hierosolyma nomen' (Anderen zeggen dat de Joden van illustere oorsprong zijn, te weten de Solymi [...] die een stad stichtten en haar de naam Hierosolyma gaven). Het was David die Jeruzalem veroverde en er de ark van het verbond liet heenbrengen. 'Want David had gezegd: De Heere, de God Israëls, heeft Zijn volk rust gegeven, en Hij zal te Jeruzalem wonen tot in eeuwigheid', 1 Kronieken 23:25. Vgl. verder 1 Kronieken 28 en 29.

⁸⁴

De 'sponsus thalamo' is afkomstig uit Psalm 19:6, zie de annotatie bij C.1, r. 7.

⁸⁵

De Bible 1610 heeft 'arriere' in plaats van derriere.

⁸⁶

De brief aan Demetrias werd toegeschreven aan Hieronymus, maar is vermoedelijk van Pelagius afkomstig. Zie voor het citaat: Hieronymus, Opera omnia, XI. Paris 1865, 43 D-44 A ( PL XXX). Cats laat het woord 'virtutum' tussen 'recentibus' en 'incrementis' weg, en heeft alleen vivendi, terwijl Hieronymus 'vivendi nobis' heeft. Vgl. de vertaling in Nederlandse emblemata 1983, 76.

⁸⁷

Verwijzing naar Vergilius, Georgica, I, 201-203:

[non aliter, quam] qui adverso vix flumine lembum
regmigiis subigit, si bracchia forte remisit,
atque illum in praeceps prono rapit alveus amni.

Vert. I. Gerhardt, 'Het boerenbedrijf'. In: Verzamelde gedichten. Amsterdam 1980, 642.

⁸⁸

Vgl. de passage over de beproeving van de mens, opgenomen in het formulier om het heilig avondmaal te houden: 'Ten derde, onderzoeke een iegelijk zijn consciëntie, of hij ook gezind is, voortaan met zijn ganse leven waarachtige dankbaarheid jegens God den Here te bewijzen, en voor het aangezicht Gods oprecht te wandelen; insgelijks, of hij zonder enige geveinsdheid (alle vijandschap, haat en nijd van harte afleggende) een naarstig voornemen heeft, om van nu voortaan in waarachtige liefde en enigheid met zijn naasten te leven [...]. Overmits ons (door de genade des Heiligen Geestes) zulke gebreken leed zijn, en wij van harte begeren tegen ons ongeloof te strijden, en naar alle geboden Gods te leven; zo zullen wij gewis en zeker zijn, dat geen zonde noch zwakheid, die nog (tegen onzen wil) in ons overgebleven is, ons kan hinderen, dat ons God niet in genade zou aannemen [...].' In: Psalmen en gezangen voor den erdedienst der Nederlandse Hervormde Kerk ... Amsterdam 1938, 37-38.

⁸⁹

Vgl. voor 'O lumen! O numen!' ook het opschrift bij de linkerinzet van de derde titelprent in de 1618-uitgave van Silenus (zie afb. /V/).

⁹⁰

'Hypocritical, dissolute and avaricious people have the same nature as this brute -also any people who are puffed up with the vice of pride, dirtied with the corruption of luxury, or haunted with the disease of avarice- even if they do make a show of falling in with the justifications of the Law, pretending in the sight of men to be upright and indeed very saintly.' In: Book of beasts 1954, 50.

⁹¹

Vgl. in dit verband 1 Corinthiërs 15:55-58, 'Dood, waar is uw prikkel? Hel, waar is uw overwinning? [...] Maar Gode zij dank, Die ons de overwinning geeft door onze Heere Jezus Christus. Zo dan, mijn geliefde broeders! Weest standvastig, onbewegelijk, altijd overvloedig zijnde in het werk des Heeren, als die weet, dat uw arbeid niet ijdel is in de Heere' (cursivering van mij, HL).

⁹²

'L'emblématique chrétienne qui n'a jamais eu de sympathie pour cette bête malfaisante, lui a fait personnifier l'Enfer même, sans doute à cause des énormes dimensions de sa gueule dans laquelle s'engloutissent les petits poissons et les animaux dont il se nourrit.' In de gedaante van een hydra, symbool voor de verlossende Christus, kan de krokodil worden overwonnen: 'Au crocodile infernal, l'emblématique chrétienne a opposé un ennemi terriblement dangereux; c'est l' Hydre du Nil dont elle a fait l'un des emblèmes du Christ, vainqueur de l'Enfer.' Zie Charbonneau 1940, 761-764.

Voor uitbeeldingen van de krokodil -soms de God Sobek- met op zijn rug de zon als symbool voor de eeuwigheid en de (eeuwige verjonging van de) tijd: L. Kákosy, 'Das Krokodil als Symbol der Ewigkeit und der Zeit.' In: Mitteilungen des deutsches archäologischen Instituts, Abteilung Kairo 20 (1965), 116-120, i.h.b. 117. G. Roeder, Kulte, Orakel und Naturverehrung im alten Ägypten. Zürich etc. 1960, 318-319 en Tafel 12 (Die ägyptischen Religion in Texten und Bildern, III) geeft een afbeelding van de zonnegod (in de gedaante van een valk) die in een boot bovenop de krokodil, zijn vijand bedwingt.

⁹³

Zie over dit thema: L. Guerry, Le thème du 'Triomphe de la Mort' dans la peinture italienne. Paris 1950; A. Tenenti, Il senso della morte e l'amore della vita nel rinascimento (Francia e Italia ). S.l. 1957, afb. 32, 41-44 en 56 (Studi e richerche, 5); Wentzlaff-Eggebert

, Tafel 11-12; J. Bialostocki, 'Kunst und Vanitas.' In: Stil und Ikonographie. Studien zur Kunstwissenschaft. Verbesserte Neuausgabe. Köln 1981, 269-317, i.h.b. 274-277. Verder: H. Kirchhof, Der Mondreber Totentanz. München etc. 1976, 42-43, Bild 7; Bilder des Todes. Ed. D. Briesemeister. Unterscheidem 1970, 21, 128, 130, 136, 140, 157, 167-168, 170, 183, 202; en W. Eckart, 'Die Darstellung des Skeletts als Todessymbol in der Sinnbildkunst des 16. und 17. Jahrhunderts.' In: Studien zur Thematik des Todes im 16. Jahrhundert. Red. P.R. Blum. Wolfenbüttel 1983, 21-47 (Wolfenbütteler Forschungen, 22).

Op een houtsnede in Sebastian Brants Narrenschiff zit de Dood, zwaaiend met een bot, achterstevoren op een ezel. Een monnik, die in een narrenkostuum optreedt als hoefsmid, beslaat de ezel. De voorstelling brengt de dwaasheid tot uitdrukking om zich te verheugen in de dood van een ander. Het motto in de uitgave Der sotten schip. Antwerpen 1548, nr. 89 luidt: 'Hi beslaet den ezel daer die doot op rijt // Die hem van eens anders doot verblijt'. Vgl. ook W. Mezger, Narrenidee und Fastnachtsbrauch. Studien zum Fortleben des Mittelalters in der europäischen Festkultur. Konstanz 1991, 425-426, afb. 230. Vgl. voor de uitbeelding van een half-skelet het openingsembleem in G. Rollenhagen, Nucleus emblematum selectissimorum. Köln 1611 en de embleemprent in Spiegel 1632, III, 150 onder het motto 'Il tempo va, la morte viene' ( ADW 1712, I, 659).

⁹⁴

Ed. Zürich 1563, CLXVIr. Ook bij Ripa komt de bereden krokodil voor, wederom om iets wezenlijks van zijn aard mee aan te geven. In de Iconologia echter vervult het beest, met een wellustige dame op zijn rug, een belangrijke rol in de uitbeelding van de 'Lussuria' omdat 'de Egyptenaers seyden, dat dit Dier een teycken van Geylheyt was.' Ed. Amsterdam 1644, 143. Zie verder ook de personificatie van 'Digiuno' (Vasten) 'vertredende mette voeten een Crocodil, dien den mond open houd.'

⁹⁵

Ed. Nürnberg 1604, nr. LXVI. De afbeelding komt uit de ed. Frankfurt 1654. Vgl. ook Emblemata 1967, 674, waar wordt verwezen naar Scipione Ammirato, Il rota. Napoli 1562, 57, maar die plaats is in dit verband niet van belang.

⁹⁶

Ed. Frankfurt am Main 1702, II, 169, nr. XV. Ook opgenomen in Aresi's Imprese sacre con triplicati discorsi ... Acht delen. Venezia 1629-1640, V, II, 1080, nr. XCI. Vgl. voor de motto's van Camerarius en Aresi ook Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus

, 447 (VI, XVII), nr. 97-98.

⁹⁷

Zie: Bilder des Todes 1970 ( op cit., noot 28), 170. Een enigszins afwijkende prent in P. Michault, Van den drie blinde danssen. Naar de Nederlandse bewerking van 1482. Facs. ed. W.J. Schuijt. Amsterdam etc. 1955, 58 (citaat) en 62 (afbeelding). Vgl. verder T. Frimmel, Beiträge zu einer Ikonographie des Todes. Wien 1891; A. Reuter, Beiträge zu einer Ikonographie des Todes. Diss. Strasbourg. Leipzig 1913; en R. Helm, Skelett- und Todesdarstellungen bis zum Auftreten den Totentänze. Strasbourg 1928 (Studien zur Deutschen Kunstgeschichte, 255); B. Schulte, Die Deutschsprachigen spätmittelalterlichen Totentanzen. Unter besonderen Berucksichtigung der Inkunabel 'Des dodes dantz' (Lübeck 1489). Wien 1990, afb. 8, 9 en 11 waaronder de apocalyptische dood op het paard in de Kalendrier et compose des bergiers (1493); en G. Mathieu-Castellani, Emblèmes de la mort. Le dialogue de l'image et du texte. Paris 1988, i.h.b. 47-87.

⁹⁸

Zie De Meyer Meyer, Volks- en kinderprent

, 7, afb. I bis. Met abusievelijk als onderschrift: 'De dood te paard'. De prent stamt uit het fonds van Johannes Seydel, boekverkoper op de hoek van de Koningstraat te Leeuwarden (werkzaam rond 1776; gestorven 1813). Zie over de serie en het fonds van Seydel: De Meyer Meyer, Volks- en kinderprent

, 290, i.h.b. nr. 4. De prent, genummerd 4, bevindt zich in de verzameling van het Rijksmuseum voor Volkskunde 'Het Nederlands Openluchtmuseum', inv. nr. 1712.

⁹⁹

Ed. Zwolle 1862.