← Content: PreviousContent: Next →

Res immoderata, cupido est. [39]


beeld039

Back to top ↑
230 ↓
SEN. 19. EPIST.
Qualem dicimus seriem causarum esse ex quibus nectitur fatum; Talem dicimus cupiditatem, altera ex fine alterius nectitur.

CLAUD.
At sibi cuncta petens nunquam saturanda Cupido,
Quae, velut immanes reserat dum bellua rictus,
Expleri pascique nequit: nunc flagrat amore,
Nunc gaudet, nunc maesta dolet rursusque resurgens
Exoritur, caesaque redit pollentius hydra.

231 ↓
Altijt na meer. 1
Als ick de liefste sach, doen woud' ic haer genaken; 2
Stracx riep ick om de spraec, flux haer te mogen raken, 3 4
Doen badt ick om een cus, en, schoon ick die bequam, 5
Noch vont ick dat mijn hert geen recht vernoegen nam. 6
Ick voelde des te meer mijn ziel geduerich hijgen,
Dus wenscht' ic boven dat een naerder pant te crijgen: 7
O lusten sonder end'! o wispeltuerich spel!
Al crijgt de hont een stuc noch gaept hy evenwel. 8

Res immoderata, cupido est.
Prima quidem fuerat dominam tibi cura videndi,
Altera, mox lateri iungere posse latus:
Istud & illud habes, sed & hoc, tibi lenis amica
Blanditias molles, aptaque verba dedit.
Oscula nunc poscis, det & oscula: nonne petetur
Mox illibatae virginitatis honos?
Et vorat, & properans ruit in nova frusta molossus,
Quodque petat cupidus semper amator habet.

Le chien, le Ieu, l'Amour, le feu,
Ne se contentent oncq de peu.
Qu'on donne au chien du pain, qu'on donne du fourmage;
Il gloute, sans mascher, & veut ja d'avantage.
Quel grand' faveur que faict la dame a son amant,
Rien ne luy oncq suffit, il va tousiours avant.

A thirstie Grounde is bad to lave:
Though much it hath, yet more would have.
You first desirde to see youre love, next, wish't you might come neare
And thirdly 'twas to speake to her, the fourth, to touch youre deare.
Th'next was to give a kisse. What then? both standinge in the dore;
To get a kisse againe of her and yet you would have more.
A lover by his mistris, and a hunter in his chase,
A marchant by his wares, the Soldier bolde and of good grace,
Goeth forward on from stepp to stepp, not shrinckinge for a sore,
And though the dogg hath gott one peece, yet still he lookes for more.
Staech na wat nieus. 9

232 ↓
Smact eten aen een dogh, hy staet met holle wangen 10
Om weder op een nieu geduerigh yet te vangen;
Het valt hem inden mont, het vaert hem inde keel, 11
En des al niet-te-min het is hem even veel. 12
Wat baet u groot gewin, of veelderhande schatten,
Indien ghy niet en droomt als op een nieu te vatten? 13
U winst en is maer wint, en doet u maer verdriet.
Want een die maer en sloct, en smaect de spijse niet.

233 ↓
Ad nova semper hians.
Ieiuno dominus cerealia frusta molosso
Obiicit, hic avido devorat ore cibum;
Et stat hians, aliamque oculos intendit in offam,
Semper & acceptis uberiora petit.
Nos molimur idem; nam si cui numine dextro
Eveniant nummi, praedia, census, agri,
Omnia conduntur, petitur nova praeda: futuri
Sic desiderio prodiga vita perit.

Plusieurs ont trop, nul n'a assez.
Quel bien peut avenir a la chiche avarice?
Tout, n'est pour assouvir, mais pour nourir le vice,
Jette au chien affamé, soit tant friant morceau,
Il gloute sans mascher, & cherce du nouveau.
MARTIAL. LIB. 12. EPIG.
Habet Africanus millies; & tamen captat,
Fortuna multis nimis dat, nulli satis.

SEN. LIB. 1. EPIST. 2.
Quid refert quantum illi in area, quantum in horreis iaceat? si alieno inhiet, si non quaesita, sed quaerenda computet: non enim qui parum habet, sed qui plus petit, pauper est.

GREGOR. IN MORAL.
Ars magna est, satiari.

AD NOVA SEMPER HIANS.
Est sapientiae magnitudinisque animi, ait Cicero, quid amiseris, oblivisci; quid recuperaveris, cogitare. In utroque contrarium plerumque faciunt homines; parta enim sine voluptate fere demittunt; amissa autem veris & spirantibus lachrimis deplorant. Pueri, lusoria plurima iis licet dederis, si unum atque alterum modo auferas, reliquis omnibus, per iram ac indignationem abiectis, plorant. Idem plerisque hominum solet accidere; vel unum aliquod dispendium magna commoda iniucunda ac insipida solet reddere. Mobilis ac inquieta est mens hominis, nunquam se tenet, ait Seneca. Optat libertatem servus, civitatem libertus, civis divitias, dives nobilitatem, nobilis regnum, rex in Deorum numerum referri vult, tonare propemodum ac fulminare cupiens: adeo eius, quod semel transierit modum, nullus est terminus, ait Epictetus. Optime hebraeus sapiens, iustus sumit cibum, & replet animam suam; venter autem impiorum insatiabilis.

T'is wijsheydt en grootmoedicheydt (seydt Cicero) 14 watmen verloren heeft te vergheten, watmen ghewonnen heeft te ghedencken.
De gierigaert 15 doet in beyde reghel recht het teghendeel; want verliest hy maer een kleyn deel van 't ghene hy alreede ghewonnen heeft, hy schreyt tranen met tuyten; niet onghelijck in sijn doen met de kinderen, aen dewelcke schoon men veel poppe-goedt en speel-dinghen heeft ghegheven, indienmen maer yet wes 16 haer af en neemt, sy stellen't op een krijten, 17 en werpen't al daer henen. Indien daer-en-teghens de gierigaert staegh in winste is, noch ist al niet. 18
Want ghelijck een hondt met een open kele ontfanght het broodt datmen hem toewerpt, en 'tselve terstondt, gheheel en sonder smaeck, inslickt, en naer het nieuwe loert; insghelijcx al wat hem 'tgheluck toesendt, sluyt hy knap in sijn koffers, 19 wachtende al weer op het toekomende.
Ellendighe menschen! de rechtveerdighe (seydt Salom. Prover. 13. 25.) eet dat sijn ziele sadt werdt, maer der godtloosen buyck heeft nimmermeer ghenoech. 20 'T is konste versaedt te werden. 21
IOHAN. 4. 13. ende 6. 35.
Buyten Godt gheen versadinghe. 22

234 ↓
Ey let op desen hont: het broot hem toegeworpen
Dat schijnt hy sonder smaeck als in het lijf te slorpen,
En siet! van stonden aen so staet hy even graegh, 23 24
Het schijnt, hy draeght een wolf verholen inde maegh. 25
Schier op gelijcken voet so leven alle menschen,
Hoe wel de saken gaen, noch isser yet te wenschen; 26 27
En soo daer yemant vraeght, waerom het soo geschiet,
Het goet, dat ons vernoeght, en is op aerden niet.

235 ↓
Improbis nulla est satietas.
Dum data frusta vorat, nondum bene mansa, molossus;
In nova semper hians, & nova frusta ruit.
Cum nunquam praesens homini ferat hora quietem,
Nec satis id, quod adest, pectora nostra iuvet.
Cum desiderio semper gemat aegra futuri,
Atque aliud nobis mens, aliudque petat;
Hic patrium non esse solum, sedesque beatas,
Discite: sunt alio gaudia vera loco.

PROVERB. 27. 20.
Le sepulchre & le gouffre sont jamais rassasiés, aussi ne sont iamais les yeux des hommes.
Puis que le c?ur humain au chien est tant semblable,
Que nostre esprit tousiours demeure insatiable;
Faisons conclusion, que ce qu'a l'homme faut,
N'est en ce monde icy, mais est logé plus haut.
IOHAN. 4. 14.
Omnis qui bibet ex aqua hac iterum sitiet, qui autem biberit ex aqua quam ego dabo ei, non sitiet in aeternum.

PSALM. 16. 11.
Satietas gaudiorum in conspectu Dei.

IMPROBIS NULLA EST SATIETAS.
Nemini mortalium, divina providentia, tam exactae foelicitatis gaudia unquam obtigere, ut non aliquid relictum ei esset, quod gemeret. Hic censu cum exuberet, obscuro loco natum se queritur; ille, maiorum stemmate clarus, domesticae rei tenuitatem detestatus, mallet latere; iste nobilitate opibusque conspicuus, coelibem se queritur; alius amans & amatus coniugioque foelix, orbitatem deflet. Est, cui foecundae uxoris gaudia, aut filiorum luxus, aut filiarum petulantia obnubilat. Denique, quocunque te vertas, ubique, quod cum status tui conditione rixeris, affatim invenies. Quid externa loquor? hoc ipsum corpusculum tuum excute, semper in eo querulum aliquid, & quod te offendat, obvium erit. Quid mirum? homines qui in alieno habitant, semper de aliqua domicilii parte conqueruntur; idque ea de causa, quod domum istam conductitiam, pro arbitrio, instaurare non possint. Idem nobiscum est: nam cum de aliquo identidem membro querulus animus nobiscum expostulat, inquilinos esse, & supellectilem, non ei loco, ex quo brevi sit emigrandum, sed domicilio isti perpetuo (quod & frugi pater familias hic solet) aptandam esse, sedulo monet.

Geen mensche ter werelt werter, door Godes beschickinge, tot so volmaeckten gheluck oyt verheven, of hem en werdt altijdt yet wat ghelaten, 't welck hem quelt. Dese, rijck zijnde van goederen, beklaecht dat hy van slechte 28 ouders gheboren is: ghene, wel van goeden huyse, maer arm zijnde, hadde liever erghens in den doncker van een slecht gheslachte te schuylen: De derde, rijck en edel zijnde, sucht, om dat hy eenich 29 en onghetrout is: De vierde gheluckelijck ghehout 30 wesende, treurt alleenlijck door gebreck van kinderen: Men vinter welcker blyschap over haer kindersalighe vrouwen wert ingebonden, 31 of door de slampamperie 32 van hare sonen, of door de geylicheyt ende veylicheyt 33 van hare dochters: Int korte, werwaerts datmen sick 34 went, men sal aller weghen stoffe vinden, om sich over syne gheleghentheyt 35 te misnoegen. Ist vreemt? Luyden die in ghehuerde huysen woonen, claghen altijdt van dit of gint 36 deel haerder wooninghe, om redenen dat sy in de selve niet en mogen maken en breken, gelijckmen in eygen doet. 't Is met ons al het selve, t'een of t'ander lidt 37 is staech 38 ontstelt, 39 tot een vast teycken dat wy hier maer huerlingen 40 en 41 zijn. 't Welck alsoo wesende, laet ons dan van soodanighen huysraedt ons selven versorghen; niet die nu in dit huerhuys, maer die hier naermaels in ons eyghe en eeuwighe wooninghe ons sal te passe comen, ghelijck sulcx (oock hier in dese tydelijcke dingen) het werck is van een sorghvuldich 42 vader des huysghesins.
Noyt heeftet yemant hier soo klaer,
Of 't hapert noch al hier of daer. 43

Back to top ↑

Facsimile Images


230

231

232

233

234

235

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    A dog, with food in its mouth, looking upward at a hand from the clouds holding more food

    Back to top ↑

    Comments

    Cats kan dit zo herkenbare beeld van de schrokkerige en hebzuchtige hond vanzelfsprekend in zijn omgeving hebben waargenomen. Dit neemt niet weg dat zijn kijken in dit specifieke geval (eveneens) literair gevoed kan zijn. Een verwijzing naar of ontlening aan Seneca's Epistulae morales, LXXII, 8 is -gelet ook op de zinsnede 'sine voluptate demittunt' in B.5 en het motto boven B.2 - zeer wel mogelijk. 63 Seneca schreef namelijk:
    'Attalus gebruikte wel eens dit beeld: 'Heb je wel eens een hond gezien die met open mond brokken brood of vlees die hem door zijn meester werden toegeworpen probeert op te vangen? Al wat hij te pakken krijgt, verslindt hij terstond met één hap en telkens weer doet hij zijn mond open in de hoop dat er nog meer komt. Hetzelfde gebeurt met ons: al wat de fortuin ons gretig verlangen toewerpt, werken wij onmiddellijk weg zonder er ook maar enigszins van te genieten, helemaal gespannen en erop gespitst weer iets anders weg te graaien.' Dit gebeurt de wijze niet: hij is verzadigd.' 64
    Verder kan het beeld refereren aan Jesaja 56:11, 'En deze honden zijn sterk van begeerte, zij kunnen niet verzadigd worden.' 65
    Het kenmerkende gedrag van de hond wordt in dit embleem allereerst toegepast op het niet te stillen verlangen in de liefde: de minnaar wil altijd verder gaan dan zijn geliefde en heeft nooit genoeg. Het dier vormt zo een amoureus zinnebeeld van onverzadigbare begeerte en voortdurend verlangen. Dat begeerte en hebzucht ook voor velen het sociale leven beheersen, blijkt in de tweede uitleg. Vaak is men niet tevreden met wat men verworven heeft en evenmin in staat ervan te genieten. Verwerpelijk is het wanneer mensen zich zodanig door hun onmatigheid laten meeslepen dat zij geen voldoening meer kennen. Kiliaen had al eerder de hond als schrokop en de geldschrok met elkaar in verband gebracht. 66
    Altijd vindt de ontevreden mens wel iets om zich over te beklagen: is het niet over zijn bezittingen, dan is het wel over zijn afkomst; en is het niet omdat hij geen kinderen kan krijgen, dan is het wel over de ellende die juist zijn kinderen hem bezorgen. Niet alleen de ontoereikendheid, ook de lichamelijke klachten zijn een aanwijzing dat onze ware bevrediging en bestemming niet hier, maar elders ligt; een teken dat de gelukzalige woonplaats niet op aarde is, aldus Cats' commentaar in de derde afdeling. De verchristelijkte navolging van dit embleem in Amoris divini et humani antipathia (1629) laat deze laatste opmerking in het bijschrift achterwege maar beeldt die uit. Hier is op de pictura onder andere een jongetje toegevoegd dat de hond het eten voorhoudt, terwijl daarnaast de gepersonifieerde goddelijke liefde wijst op de hemelse wolkenhand, die het ware, toekomstige, voedsel zal geven. Deze prent biedt bovendien nadrukkelijk zicht op een kerk. 67
    De kans is groot dat Cats of Van de Venne zich voor hun embleemprent hebben laten inspireren door een afbeelding in de Hecatongraphie van Gilles Corrozet

    Afbeelding 39.1
    . Onder het motto 'Insuffisance' (Ontoereikendheid) staat het eerste bijschrift:
    Ik, behoeftige hond, schrok
    van nature altijd zo overhaast
    als ik mijn voedsel ontvang,
    dat ik niet in staat ben er van te genieten.
    Ook bij het uitvoerige gedicht dat hierop volgt, vindt Cats' tweede uitleg (en dan met name het Latijnse gedicht) direct aansluiting. Vrij vertaald dicht Corrozet:
    Het brood dat men naar een grote bastaardhond werpt,
    schrokt hij op en eet hij zonder smaak.
    Met de bek wijdopen snelt hij toe op de buit,
    om zo snel mogelijk de brokken te pakken.
    Hij proeft niets van het brood, noch van het vlees,
    al zijn stukken slikt hij zonder te kauwen door
    om des te sneller terug te keren naar de volgende.
    Precies zo handelt de hebzuchtige en wereldse mens
    die zijn goederen zonder te proeven of bevoelen inhaalt.
    Hij houdt alles stevig vast om zich des te sneller
    terug te spoeden en om opnieuw andere bezittingen te verkrijgen:
    nooit kan hij zijn verlangens inlossen.
    Alles wat hij heeft is hem nog niet genoeg.
    En toch is de hond eens verzadigd,
    terwijl de gierigaard zijn fantasie over
    zijn bezittingen niet tot stilstand kan brengen;
    want altijd is hij bezorgd meer te kunnen verwerven.
    Maar waartoe dient zulke overvloed?
    Wees ervan overtuigd dat het beter is zich te voeden met datgene wat eerlijke voldoening schenkt, in plaats van met zulke rijkdommen,
    die men verkrijgt met verdriet en angst,
    met zware arbeid en aanhoudend werk.
    Dat zou het beste zijn, want als je mooie paarden zou hebben,
    grond, huizen, en alles wat men zou willen,
    goud en geld, bergen en valleien,
    daarvan zou je, dat is zeker, in honderd jaar niet genieten. 68
    Bovendien is er een visuele en inhoudelijke parallel met een embleem in Gabriel Rollenhagens Selectorum emblematum, centuria secunda, die korte tijd voor de Sinne- en minnebeelden was verschenen. Bij Rollenhagen gaat het evenwel om een dankbare hond die zich tevreden stelt met het brood dat God hem geeft

    Afbeelding 39.2
    :
    Als God, die mij het leven geeft, het wil,
    zal ik genoeg brood hebben om in leven te blijven. 69
    Een variant op het thema vormt de emblematische bewerking 'D'hondt een stick vleesch draghende' uit Aesopus, onder meer opgenomen in Eduard de Denes Warachtighe fabulen der dieren. Het is de fabel over de hond die met een stuk vlees in zijn bek aan de rand van een water staat, en vanwege de spiegeling in het water denkt een tweede stuk voor zich te zien: hij hapt ernaar, maar moet toezien dat wat hij had in het water verdwijnt; de les is dat een gulzigaard uiteindelijk niets heeft. 70

    Back to top ↑

    Notes

    1
    na : naar
    2
    haer genaken : naar haar toe
    3
    Stracx ... spraec : Meteen vroeg ik een (gunstig) woord van haar, vroeg ik om een gesprekje
    4
    flux : meteen, snel. Deze regel bevat een zeugma.
    5
    Er zit een climax in de opsomming.
    6
    Desondanks bemerkte ik dat mijn hart er zich niet geheel mee tevreden stelde
    7
    naerder pant : uitgesprokener liefdepand. Vgl. A.2, r. 6.
    8
    gaept : opent hij uit gulzigheid zijn mond ( WNT IV, 271, I, b, dp)
    9
    Staech : Voortdurend
    10
    Smact : Werp toe
    11
    vaert : verdwijnt met een snelle beweging
    12
    het is hem even veel : het blijft hem hetzelfde; WNT III, II en III, 4300, 2, a (met een overeenkomstig citaat van Cats)
    13
    Indien ... vatten : wanneer u er alleen maar van droomt om weer opnieuw te grijpen (nieuwe rijkdommen te pakken te krijgen)
    14
    Cicero : Zie noot 9.
    15
    gierigaert : Over de gierigaard, de hebzuchtige, wordt niet gesproken in het Latijn.
    16
    yet wes : iets
    17
    sy ... krijten : zetten zij het op een schreeuwen
    18
    noch ist al niet : dan zal hij toch zeggen dat het allemaal niets is (voorstelt); of: dan stelt het voor hem nog niets voor
    19
    sluyt ... koffers : bergt hij (nl. de vrek) vlug weg
    20
    de rechtveerdighe ... ghenoech : Spreuken 13:25.
    21
    'T is ... werden : Vertaling van het Gregorius-citaat onder B.4.c.
    22
    Parafrase van twee bijbelplaatsen, vgl. Johannes 4:13-14, 'Jezus antwoordde, en zeide tot haar: Een ieder, die van dit water drinkt zal weer dorsten; Maar wie gedronken zal hebben van het water, dat Ik hem geven zal, die zal in eeuwigheid niet dorsten'; en Johannes 6:35, 'En Jezus zeide tot hen: Ik ben het brood des levens; die tot Mij komt, zal geenszins hongeren, en die in Mij gelooft, zal nimmermeer dorsten.'
    23
    van stonden aen : meteen daarop
    24
    graegh : hongerig
    25
    hy ... maegh : De buitenmatige schrokkerigheid en vraatzucht van de wolf is spreekwoordelijk; vgl. o.a. Ripa [Ripa, Iconologia], 424b-425a; 568 en 169-170.
    26
    wel : goed
    27
    noch : toch
    28
    slechte : eenvoudige
    29
    eenich : alleenstaand
    30
    ghehout : gehuwd
    31
    over ... ingebonden : vanwege hun kinderrijke, vruchtbare vrouwen wordt getemperd ( WNT VII, II, 3067, dp)
    32
    slampamperie : leegloperij
    33
    veylicheyt : buitengewone toeschietelijkheid
    34
    sick : (neven)vorm van het wederkerend voornaamwoord 'zich'. Over deze vorm: Weijnen, 49, #sect; 51; en Hermkens en Van de Ketterij 1980, 95, #sect; 2.4.
    35
    ghelegentheyt : omstandigheden
    36
    gint : dat
    37
    lidt : deel van het lichaam
    38
    staech : voortdurend
    39
    ontstelt : niet in orde, van streek, niet gezond
    40
    huerlingen : huurders
    41
    maer [...] en : Zie voor deze constructie Weijnen s.a., 77, #sect; 85. Ook door Cats gebruikt in zijn Spaens heydinnetje. Ed. Vieu-Kuik 1980, 34, r. 47.
    42
    sorghvuldich : zorgzame
    43
    Noyt ... daer : Nooit heeft iemand het hier geheel en al voor elkaar, of er schort wel ergens iets aan. Vgl. voor deze catsiaanse spreuk: WNT V, 2135, II, B.
    44
    Ovidius, Epistulae ex ponto, IV, XV, 31. Ook gebruikt als motto door Vaenius, Amorum emblemata 1608, 30 . Vgl. verder Walther, 4, 586, nr. 26686a.
    45
    Zie voor de Molossische hond ook embleem XXXII.B.2, r. 5.
    46
    Meurier Meurier, Trésoir, 109. Vgl. Proverbia, I, 219: 'Le jeu, la nuict, lict & le feu, ne se contentent jamais de peu.'
    47
    Cats heeft, evenals Langius (301 A) die het citaat ook gaf, Talem dicimus cupiditatem, en Seneca: 'talem esse cupiditatum'. Terwijl zowel Seneca als Langius 'nascitur' hebben, geeft Cats (onder invloed van het eerste?) tweemaal nectitur. Vgl. de vertaling van Verhoeven Seneca, Brieven, 59.
    48
    Er zijn enkele kleine verschillen met het origineel en met Langius (299 B), die het citaat eveneens aanhaalde. Waar Cats: nunquam saturanda en rursusque resurgens heeft, staat bij Claudianus: 'nil conlatura' (die niets zal geven) en 'satiataque rursus' (weer verzadigd). Wanneer bij de Hydra, de veelkoppige slang die zich ophield in de moerassen van Lerna bij Argos, één van de koppen werd afgehakt, verdubbelden die zich. Hercules wist uiteindelijk met behulp van zijn neef Iolaüs deze monsterachtige waterslang te overwinnen.
    49
    Cats heeft, evenals Langius die het citaat precies zo gaf (300 A), millies ; Martialis 'miliens'. Vgl. het motto boven B.3.
    50
    Cats laat uit de geciteerde passage een deel weg en draait de volgorde om. Seneca heeft: 'Non qui parum habet, sed qui plus cupit, pauper est. Quid enim refert, quantum illi in arca, quantum in horreis iaceat, quantum pascat aut feneret, si alieno inminet, si non adquisita sed adquirenda computat?' Vgl. de vertaling van Verhoeven Seneca, Brieven, 17. Cats heeft area (binnenplaats), en niet, zoals Seneca, 'arca' (kast); mogelijk heeft de zetter hier Cats' handschrift niet goed gelezen. Vgl. voor deze plaats ook XXV.B.4.b. De sententie aan het eind van het citaat is ook te vinden bij Langius (965 B).
    51
    Ed. Adriaen 1971, 332, r. 582 ( CC CXLII).
    52
    Cicero, Epistulae ad familiares ('Ad Trebianus'), VI, XI, 2.
    53
    Deze formulering is gedeeltelijk gebaseerd op Seneca. Zie de commentaar.
    54
    Deze vergelijking gaat terug Plutarchus, Moralia ('De tranquillitate animi'), 469 D, in de bewoordingen van Erasmus in zijn Parabolae 'Si pueris unum lusum auferas, reliquis omnibus abiectis plorant, sic quidam si quid obtigerit dispendii, protinus irati, reliqua omnia commoda sibi reddunt iniucunda' (Als je kinderen één van hun speeltjes ontneemt, weigeren ze met alle andere te spelen en zetten ze het op een huilen. Sommige mensen doen hetzelfde: door een kleine tegenslag verliezen ze hun beheersing en bederven ze het genoegen van al hun andere zegeningen). Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 206, r. 752-754; ed. Mynors 1978, 205, r. 37-38 en 206, r. 1-2. Cats kan deze tekstplaats uit Langius hebben gehaald, die hem ook letterlijk gaf (665 A).
    55
    Seneca, Ad Helviam matrem De consolatione, VI, 6. Vgl. de vertaling van Verhoeven 1983, 314.
    56
    Ontleend aan Plutarchus, Moralia ('De tranquillitate animi'), 470 B: 'Ο?ον ε?ϑ?ς ο? δεδεμ?νοι ε?δαιμον?ουσι το?ς λελυμ?νους, ?κε?νοι δ? το?ς ?λευϑ?ρους, ο? δ' ?λε?ϑεροι το?ς πολ?τας, ο?τοι δ? π?λιν α? το?ς πλουσ?ους, ο? δ? πλο?σιοι το?ς σατρ?πας, ο? δ? σατρ?παι το?ς βασιλε?ς, ο? δ? βασιλε?ς το?ς ϑεο?ς, μονονουχ? βροντ?ν κα? ?στρ?πτειν ?ϑ?λοντες' (Zij die in de gevangenis zitten, beschouwen vrijgelatenen gelukkig, en die weer de vrijgeborenen; vrijgeborenen de burgers, de burgers, op hun beurt, de rijken, de rijken de satrapen, de satrapen de koningen, en de koningen de goden, bijna wensend dat ze de macht hadden om het te laten donderen en bliksemen). Ook -met kleine varianten- in Erasmus, Parabolae. Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 208, r. 760-762; ed. Mynors 1978, 206, r. 9-12.
    57
    Verwijzing naar Epictetus, Encheiridion, 39: 'το? γ?ρ ?παξ ?π?ρ τ? μετρον ?ρος ο?ϑεις ?στιν' (Als je eenmaal de maat hebt overschreden, is er geen grens). Ed. Oldfather Epictetus, Discourses -1966, II, 524-525. Deze regel komt niet terug in het Nederlandse proza.
    58
    Spreuken 13:25. De Vulgaat heeft als woordvariant, met dezelfde betekenis, 'insaturabilis'.
    59
    Vgl. het citaat uit Spreuken 13:25 aan het eind van B.5, en Ezechiël 7:19, 'hun ziel zullen zij niet verzadigen.'
    60
    In de uitgave Bible 1610 wordt het woord 'rassasiés' na het tweede jamais herhaald.
    61
    De Vulgaat heeft 'Adimplebis me laetitia cum vultu tuo'. Cats heeft zich hier waarschijnlijk gebaseerd op de formulering van Tremellius. Die heeft: 'Satietatem gaudiorum in conspectu tuo'. Vgl. ook Polus 1686, III, 628 met een verwijzing naar Piscator; en verder het motto boven C.1.
    62
    Dezelfde metafoor bij Seneca, Epistulae morales, CXX, 14: 'Dit lichaam is geen huis, maar een gastverblijf en wel één waarin de mens maar kortstondig verblijft en dat hij moet verlaten zodra hij ziet dat hij voor de gastheer tot last wordt.' Vgl. de vertaling van Verhoeven Seneca, Brieven, 478.
    Wittewrongel neemt -in navolging van o.m. Engelse puriteinse schrijvers- in zijn Oeconomia christiana niet alleen op dat de huisvader ervoor behoort te zorgen dat het zijn gezinsleden niet ontbreekt aan de noodzakelijke dingen, maar dat hij, samen met zijn vrouw, vooral zorg moet dragen voor hun geestelijk welzijn in de vorm van godsdienstige oefeningen. Hierover: Groenendijk Groenendijk, Nadere Reformatie en gezin, i.h.b. 112-123.
    63
    Cats citeert erg vaak uit dit werk van Seneca en bovendien geeft Langius (300 A, 494 B én 1110 A, met de vermelding Seneca apud Erasmum ) drie maal deze tekstplaats, juist in de kolommen waaruit Cats voor dit embleem meerdere keren heeft geput (zie A.4.a; A.4.b ; en B.4.a ). Bovendien lijkt het mij niet toevallig dat in één van de navolgingen van het embleem, nl. in Amoris divini et humani antipathia uit 1629, een bewerking van precies deze passage uit Seneca wordt geciteerd.
    64
    Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 207-208. Seneca heeft: 'Solebat Attalus hac imagine uti: 'vidisti aliquando canem missa a domino frusta panis aut carnis aperto ore captantem? Quicquid excepit, protinus integrum devorat et semper ad spem venturi hiat. Idem evenit nobis; quicquid expectantibus fortuna proiecit, id sine ulla voluptate demittimus statim, ad rapinam alterius erecti et adtoniti.' Hoc sapienti non evenit; plenus est.' Ook Erasmus haalde de kern van deze tekstplaats aan in zijn Parabolae (ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 218, r. 944-946; ed. Mynors 1978, 212, r. 18-21), en Langius nam op zijn beurt Erasmus' formulering over (zie de vorige noot).
    65
    Mogelijk is dit de reden waarom de honden, even onverzadigbaar als de hoereerders, de zaligheid niet ten deel zal vallen (vgl. Openbaring 22:15 en Filippensen 3:2). Langius (1416 B) citeert Hieronymus, overigens niet letterlijk, als volgt: 'Canis instar est voluptas si pellitur, fugit sin fovetur & nutritur permanet' (De wellust is als een hond: als hij verdreven wordt, vlucht hij, maar als hij gekoesterd en gevoed wordt, blijft hij).
    Het gedrag dat Ripa in zijn personificatie van de 'Slocklust' toeschrijft aan het varken, komt sterk overeen met het beeld van de hond in Cats' embleem: 'Het Vercken [...] 't welck d'eene Eykel niet heeft, of het siet wederom nae d'ander. Volgende daer in de maniere des gulsigaerts, gelijck Alceus zegt:
    Het Swijn met d'Eykel in den mond,
    Nae d'ander Eykel janckt terstont.'
    In de toelichting krijgt deze spreuk meer bedding: 'Alceus vergeleeck de begeerige tocht-lust, die hy over een Maeghdeken hadde, by een Vraet, of Slemper: Want, seyt hy, de Sogh heeft wel d'eene Eyckel in den mond, maer strax gaeptse nae een ander, alsoo heb' ick oock wel een schoon Maeghdeken, maer ick verlange terstont wederom nae een ander.' Iconologia 1644, 471b-472a.
    66
    Kiliaen heeft: 'Homo sordidus, avarus, canicus', zie: WNT VI, 899, 4, c met eveneens een verwijzing naar Bredero. Vgl. verder de uitdrukking 'de hond zit op zijn tas' ( Ibid., 900, 5, b).
    67
    Vgl. ook de hand van Christus uit de hemel die de kop van een schaap streelt, voorgesteld op een sarcofaag uit de 4e-5e eeuw. In: Charbonneau Charbonneau, Emblematique, 115, fig. XVII.
    68
    Ed. Paris 1543, [Biiverso]:
    Moy pauvre chien de ma nature,
    Sy hastif suys à dévorer,
    Qu'en recepvant ma nourriture
    Je ne l'ose pas savourer.
    Le pain qu'on jecte à ung grand chien mastin
    Il le dévore, & mange sans saveur,
    La gueulle bée, il accourt au butin,
    Pour de morceaulx estre prompt recepveur,
    Il ne prend goust ny à pain, ny à chair:
    Tous ses morceaulx avalle sans mascher,
    Pour retourner aux aultres plus soubdain,
    Tout ainsi faict l'homme avare & mondain,
    Qui prend des biens sans gouster & taster,
    Il serre tout pour plus tost se haster,
    De retourner gaigner des aultres biens,
    Jamais ne peult son vouloir contenter,
    Tout ce qu'il a ne luy suffist en riens.
    Et toutesfoys le chien se rassasie
    En quelque temps, mais l'avaricieux
    Ne peult oster des biens sa fantasie,
    Car d'en gaigner est toujours soucieux,
    Mais de quoy sert ceste grande abondance?
    Vauldroit, pas mieulx honneste suffisance
    Pour se nourrir, que tant grandes richesses,
    Que l'on aquiert en peines & destresses,
    En grans labeurs & obstinez travaulx?
    Meilleur seroit: car ayez beaulx chevaulx,
    Terres, maisons, & tout ce que vouldrez,
    Or & argent, & les monts, & les vaulx,
    Dedans cent ans, certes, n'en jouyrez.
    69
    Si Deus ille volet, qui vitam dat mihi, vita
    Quo se sustentet, sat mihi, panis, erit.
    Ed. Arnhem 1613, D1v, nr. 97. Vgl. Emblemata 1967, 569. Vooraan in de bundel is ook een Frans bijschrift opgenomen:
    Si le grand Createur qui m'a donné la vie
    Par sa saincte bonté, veult prendre soing de moy;
    Ie passeray bien seur mon temps libre d'Esmoy,
    Et ma vie sera seul pain nourrie.
    70
    Ed. Brugge 1567, 22-23. Later ook in Vondels Vorsteliicke warande der dieren 1617, CXVII. Vgl. voor de verwerking in bestiaria: Payne Payne, Medieval beasts, 50-51; in de emblematiek: Emblemata 1967, 567-568 (met een verwijzing naar Reusner), en in de fabelliteratuur: Küster Küster, Aesop-Ausgaben, 303. Vgl. voor een hondembleem in Proteus eveneens .